چکیده

رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانة تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (۱۳۱۳-۱۳۲۶هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».

فرضیة اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطة حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.

یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «۱ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطة خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند. اما سلطة سنگین این دو مانع اصلی بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شدید اقتصادی کشور را به حاکمیت سیاسی و سیاست‌های اتخاذی آن نسبت می‌دادند و با این فکر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. ۲ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت شامل حمایت مالی از تجمعات و ارایة فکر و اندیشه در اهمیت قانون مداری و ایجاد حکومت مرکزی قوی و جمهوریت بود. بازرگانان روشنفکر و عمده با اخذ تجربیات از نظام سیاسی دول اروپایی به تالیف آثار و ارایة نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، تقی اف، حاج حسین امین‌الضرب، میرزا محمود تاجر اصفهانی، محمدتقی مازار و معین‌التجار بود. ۳ـ سهم بازرگانان از برقراری مشروطیت، گنجاندن خواسته‌های خود در اصول قانون اساسی و متمم آن و تلاش برای قانونمند کردن همة امور ایران بود. حضور جدی و تلاشگر آنان در مجلس اول و کمیسیون‌های آن و عضویت در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حمایت از نظام مشروطیت در برابر بقایای مستبدان و سنگ‌اندازی خارجی‌ها و ارایة طرح‌های ملی در اقتصاد و.‌.. از موارد دیگر سهم بازرگانان از مشروطیت بود.

«فهرست کلی مطالب»

بخش اول/ ساختار جامعه شهری و پیشینه‌ی تحول‌خواهی بازرگانان ایران ….

فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار……………………………….

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی ……………………

بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران ………………………..

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطه در تهران …………………………………………………

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر ………………

بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشکیل نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن ……………………………

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ………………..

نتیجه ……………………………………………………………………………………………………………….

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………

ضمایم (اسناد و تصاویر)……………………………………………………………………………………….

«فهرست جزئی مطالب»

بررسی منابع و مآخذ                                                                    

الف: منابع عمومی                                                                       

۱ـ روزنامه‌ها                                                                                  ۱

۲ـ ۴

۳ـ تاریخ مشروطه ایران                                                                      ۵

۴ـ کتاب آبی                                                                                  ۶

۵ـ تاریخ بیداری ایرانیان                                                                     ۶

۶ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک                                                                     ۷

۷ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین                                                        ۹

۸ـ خاطرات بهرامی                                                                         ۱۰

۹ـ خاطرات احتشام‌السلطنه                                                                ۱۱

ب: منابع تبریز                                                                          

۱ـ قیام آذربایجان و ستارخان                                                             ۱۳

۲ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت                                                 ۱۳

۳ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران                                           ۱۴

۴ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز                                               ۱۴

۵ـ روزنامة انجمن تبریز                                                                    ۱۴

ج: منابع بوشهر                                                                          

۱ـ سفرنامه سدیدالسلطنه                                                                   ۱۵

۲ـ گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس                                                   ۱۶

۳ـ روزنامه مظفری                                                                          ۱۶

د: منابع یزد                                                                             

۱ـ کشف الحقایق                                                                           ۱۷

۲ـ نشریات                                                                                  ۱۸

۳ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ                                                      ۱۸

بخش اول: ساختار جامعة شهری و پیشینة تحول‌خواهی بازرگانان ایران             

فصل اول: ساختار جامعة شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار     

مناسبات ارگ، مسجد و بازار                                                       ۲۰

روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار                                 ۲۳

ویژگی‌های بازرگانان                                                                ۲۶

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی

۱ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:

الف: عوامل داخلی                                                                  ۲۷

ب: عوامل خارجی                                                                  ۳۰

ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی                              ۳۳

۲ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانة بازرگانان پیش از مشروطیت

الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان

۱ـ۱ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (۱۳۰۱هـ.ق)                                  ۳۴

۱ـ۲ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (۱۳۰۸هـ.ق)                                     ۳۶

ب: واکنش تجاری بازرگانان

تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری                                           ۴۰

بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران                                

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران                   

علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (۱۳۲۳هـ.ق)                     ۴۳

وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان       ۴۷

فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :

۱ـ خانواده‌ی امین‌الضرب                                                               ۵۸

۲ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی                                                        ۶۶

۳ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن                                    ۶۸

۴ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای                                                        ۷۰

۵ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری                                               ۷۲

۶ـ میرزا جوادخان سعدالدوله                                                          ۷۵

۷ـ حاجی محمدتقی شاهرودی                                                        ۷۸

۸ـ حاجی محمدعلی شالفروش                                                        ۷۹

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر 

۲ـ۱ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:

اهمیت تبریز                                                                             ۸۲

جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز                                                       ۸۳

بازرگانان تبریزی در مشروطیت:

۱ـ علی مسیو                                                                            ۸۶

۲ـ حاجی علی دواچی                                                                 ۸۷

۳ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی                                                               ۸۷

۴ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای                                                         ۹۱

۵ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی                                                   ۹۳

۲ـ۲ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت

اهمیت یزد                                                                               ۹۷

حاج محمدتقی مازار و مشروطیت                                                    ۹۹

بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت

۱ـ خاندان جمشیدیان                                                                 ۱۰۰

۲ـ خاندان جهانیان                                                                     ۱۰۳

۲ـ۳ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت

اهمیت بندر بوشهر                                                                     ۱۰۶

نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت                                        ۱۰۹

بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول     

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن    

۱ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول                                                 ۱۱۴

۲ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول

۲ـ۱ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس              ۱۱۷

۲ـ۲ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز                                       ۱۲۲

۲ـ۳ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن ۱۲۵

۲ـ۴ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی                                                 ۱۲۸

۲ـ۵ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار ۱۳۰

۲ـ۶ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات                                   ۱۳۱

۲ـ۷ـ قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگلیس و واکنش تجار                            ۱۳۳

۲ـ۸ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس                                           ۱۳۴

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ۱۳۹

تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:

۱ـ در انجمن تبریز                                                                    ۱۴۰

۲ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول                                                  ۱۴۴

۳ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون                          ۱۴۵

فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:

۱ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری                                                ۱۴۶

۲ـ فعالیت دو تجارتخانة جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان   ۱۴۷

۳ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد                                        ۱۵۰

فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:

تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن                                       ۱۵۳

اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی                          ۱۵۴

نتیجه‌گیری:                                                                        ۱۵۶

فهرست منابع و مآخذ                                                            ۱۶۲

ضمایم (اسناد و تصاویر)                                                        ۱۷۲

منابع و مآخذ عمومی:

منظور از عمومیت منابع در این پژوهش، آن دسته از منابعی است که در مورد چهار ایالت عمده ایران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداخته‌اند و در مورد هر ایالتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در صفحات بعد منابع خاص هر ایالت هم ذکر خواهد شد.

۱ـ روزنامه‌ها:

از مهمترین اقدامات اساسی در ایجاد تحول و آگاهی در بین مردم چاپ و نشر روزنامه بود. این اقدام در ایران از دورة ناصری شروع شد. روزنامه‌های دولتی تاثیر چندانی در بیداری افکار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب خواسته‌های نظام حاکم و تایید مقامات مملکتی گام بر می‌داشتند.

اساساً تاثیر اساسی در تحولات و گزارش از پیشرفت جهان و ایجاد آگاهی در بین گروههای اجتماعی از سوی روزنامه‌های غیردولتی بخصوص روزنامه‌های فارسی زبان چاپ شده توسط ایرانیان در خارج بود.

روزنامة اختر از سال ۱۲۹۲ هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبریزی از آزادیخواهان در استانبول منتشر شد. این روزنامه پیشگام روزنامه‌های فارسی زبان در ایجاد زمینه‌های جنبش مردم و اولین روزنامه فارسی بود که از اهمیت قانون سخن می‌گفت.

دانلود فایل

چکیده

رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانة تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (۱۳۱۳-۱۳۲۶هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».

فرضیة اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطة حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.

یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «۱ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطة خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند. اما سلطة سنگین این دو مانع اصلی بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شدید اقتصادی کشور را به حاکمیت سیاسی و سیاست‌های اتخاذی آن نسبت می‌دادند و با این فکر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. ۲ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت شامل حمایت مالی از تجمعات و ارایة فکر و اندیشه در اهمیت قانون مداری و ایجاد حکومت مرکزی قوی و جمهوریت بود. بازرگانان روشنفکر و عمده با اخذ تجربیات از نظام سیاسی دول اروپایی به تالیف آثار و ارایة نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، تقی اف، حاج حسین امین‌الضرب، میرزا محمود تاجر اصفهانی، محمدتقی مازار و معین‌التجار بود. ۳ـ سهم بازرگانان از برقراری مشروطیت، گنجاندن خواسته‌های خود در اصول قانون اساسی و متمم آن و تلاش برای قانونمند کردن همة امور ایران بود. حضور جدی و تلاشگر آنان در مجلس اول و کمیسیون‌های آن و عضویت در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حمایت از نظام مشروطیت در برابر بقایای مستبدان و سنگ‌اندازی خارجی‌ها و ارایة طرح‌های ملی در اقتصاد و.‌.. از موارد دیگر سهم بازرگانان از مشروطیت بود.

«فهرست کلی مطالب»

بخش اول/ ساختار جامعه شهری و پیشینه‌ی تحول‌خواهی بازرگانان ایران ….

فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار……………………………….

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی ……………………

بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران ………………………..

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطه در تهران …………………………………………………

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر ………………

بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشکیل نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن ……………………………

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ………………..

نتیجه ……………………………………………………………………………………………………………….

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………

ضمایم (اسناد و تصاویر)……………………………………………………………………………………….

«فهرست جزئی مطالب»

بررسی منابع و مآخذ                                                                    

الف: منابع عمومی                                                                       

۱ـ روزنامه‌ها                                                                                  ۱

۲ـ ۴

۳ـ تاریخ مشروطه ایران                                                                      ۵

۴ـ کتاب آبی                                                                                  ۶

۵ـ تاریخ بیداری ایرانیان                                                                     ۶

۶ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک                                                                     ۷

۷ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین                                                        ۹

۸ـ خاطرات بهرامی                                                                         ۱۰

۹ـ خاطرات احتشام‌السلطنه                                                                ۱۱

ب: منابع تبریز                                                                          

۱ـ قیام آذربایجان و ستارخان                                                             ۱۳

۲ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت                                                 ۱۳

۳ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران                                           ۱۴

۴ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز                                               ۱۴

۵ـ روزنامة انجمن تبریز                                                                    ۱۴

ج: منابع بوشهر                                                                          

۱ـ سفرنامه سدیدالسلطنه                                                                   ۱۵

۲ـ گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس                                                   ۱۶

۳ـ روزنامه مظفری                                                                          ۱۶

د: منابع یزد                                                                             

۱ـ کشف الحقایق                                                                           ۱۷

۲ـ نشریات                                                                                  ۱۸

۳ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ                                                      ۱۸

بخش اول: ساختار جامعة شهری و پیشینة تحول‌خواهی بازرگانان ایران             

فصل اول: ساختار جامعة شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار     

مناسبات ارگ، مسجد و بازار                                                       ۲۰

روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار                                 ۲۳

ویژگی‌های بازرگانان                                                                ۲۶

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی

۱ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:

الف: عوامل داخلی                                                                  ۲۷

ب: عوامل خارجی                                                                  ۳۰

ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی                              ۳۳

۲ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانة بازرگانان پیش از مشروطیت

الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان

۱ـ۱ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (۱۳۰۱هـ.ق)                                  ۳۴

۱ـ۲ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (۱۳۰۸هـ.ق)                                     ۳۶

ب: واکنش تجاری بازرگانان

تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری                                           ۴۰

بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران                                

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران                   

علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (۱۳۲۳هـ.ق)                     ۴۳

وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان       ۴۷

فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :

۱ـ خانواده‌ی امین‌الضرب                                                               ۵۸

۲ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی                                                        ۶۶

۳ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن                                    ۶۸

۴ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای                                                        ۷۰

۵ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری                                               ۷۲

۶ـ میرزا جوادخان سعدالدوله                                                          ۷۵

۷ـ حاجی محمدتقی شاهرودی                                                        ۷۸

۸ـ حاجی محمدعلی شالفروش                                                        ۷۹

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر 

۲ـ۱ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:

اهمیت تبریز                                                                             ۸۲

جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز                                                       ۸۳

بازرگانان تبریزی در مشروطیت:

۱ـ علی مسیو                                                                            ۸۶

۲ـ حاجی علی دواچی                                                                 ۸۷

۳ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی                                                               ۸۷

۴ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای                                                         ۹۱

۵ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی                                                   ۹۳

۲ـ۲ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت

اهمیت یزد                                                                               ۹۷

حاج محمدتقی مازار و مشروطیت                                                    ۹۹

بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت

۱ـ خاندان جمشیدیان                                                                 ۱۰۰

۲ـ خاندان جهانیان                                                                     ۱۰۳

۲ـ۳ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت

اهمیت بندر بوشهر                                                                     ۱۰۶

نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت                                        ۱۰۹

بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول     

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن    

۱ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول                                                 ۱۱۴

۲ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول

۲ـ۱ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس              ۱۱۷

۲ـ۲ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز                                       ۱۲۲

۲ـ۳ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن ۱۲۵

۲ـ۴ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی                                                 ۱۲۸

۲ـ۵ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار ۱۳۰

۲ـ۶ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات                                   ۱۳۱

۲ـ۷ـ قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگلیس و واکنش تجار                            ۱۳۳

۲ـ۸ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس                                           ۱۳۴

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ۱۳۹

تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:

۱ـ در انجمن تبریز                                                                    ۱۴۰

۲ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول                                                  ۱۴۴

۳ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون                          ۱۴۵

فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:

۱ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری                                                ۱۴۶

۲ـ فعالیت دو تجارتخانة جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان   ۱۴۷

۳ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد                                        ۱۵۰

فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:

تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن                                       ۱۵۳

اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی                          ۱۵۴

نتیجه‌گیری:                                                                        ۱۵۶

فهرست منابع و مآخذ                                                            ۱۶۲

ضمایم (اسناد و تصاویر)                                                        ۱۷۲

منابع و مآخذ عمومی:

منظور از عمومیت منابع در این پژوهش، آن دسته از منابعی است که در مورد چهار ایالت عمده ایران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداخته‌اند و در مورد هر ایالتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در صفحات بعد منابع خاص هر ایالت هم ذکر خواهد شد.

۱ـ روزنامه‌ها:

از مهمترین اقدامات اساسی در ایجاد تحول و آگاهی در بین مردم چاپ و نشر روزنامه بود. این اقدام در ایران از دورة ناصری شروع شد. روزنامه‌های دولتی تاثیر چندانی در بیداری افکار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب خواسته‌های نظام حاکم و تایید مقامات مملکتی گام بر می‌داشتند.

اساساً تاثیر اساسی در تحولات و گزارش از پیشرفت جهان و ایجاد آگاهی در بین گروههای اجتماعی از سوی روزنامه‌های غیردولتی بخصوص روزنامه‌های فارسی زبان چاپ شده توسط ایرانیان در خارج بود.

روزنامة اختر از سال ۱۲۹۲ هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبریزی از آزادیخواهان در استانبول منتشر شد. این روزنامه پیشگام روزنامه‌های فارسی زبان در ایجاد زمینه‌های جنبش مردم و اولین روزنامه فارسی بود که از اهمیت قانون سخن می‌گفت.

دانلود فایل

چکیده

رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانة تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (۱۳۱۳-۱۳۲۶هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».

فرضیة اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطة حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.

یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «۱ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطة خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند. اما سلطة سنگین این دو مانع اصلی بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شدید اقتصادی کشور را به حاکمیت سیاسی و سیاست‌های اتخاذی آن نسبت می‌دادند و با این فکر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. ۲ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت شامل حمایت مالی از تجمعات و ارایة فکر و اندیشه در اهمیت قانون مداری و ایجاد حکومت مرکزی قوی و جمهوریت بود. بازرگانان روشنفکر و عمده با اخذ تجربیات از نظام سیاسی دول اروپایی به تالیف آثار و ارایة نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، تقی اف، حاج حسین امین‌الضرب، میرزا محمود تاجر اصفهانی، محمدتقی مازار و معین‌التجار بود. ۳ـ سهم بازرگانان از برقراری مشروطیت، گنجاندن خواسته‌های خود در اصول قانون اساسی و متمم آن و تلاش برای قانونمند کردن همة امور ایران بود. حضور جدی و تلاشگر آنان در مجلس اول و کمیسیون‌های آن و عضویت در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حمایت از نظام مشروطیت در برابر بقایای مستبدان و سنگ‌اندازی خارجی‌ها و ارایة طرح‌های ملی در اقتصاد و.‌.. از موارد دیگر سهم بازرگانان از مشروطیت بود.

«فهرست کلی مطالب»

بخش اول/ ساختار جامعه شهری و پیشینه‌ی تحول‌خواهی بازرگانان ایران ….

فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار……………………………….

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی ……………………

بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران ………………………..

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطه در تهران …………………………………………………

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر ………………

بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشکیل نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن ……………………………

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ………………..

نتیجه ……………………………………………………………………………………………………………….

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………

ضمایم (اسناد و تصاویر)……………………………………………………………………………………….

«فهرست جزئی مطالب»

بررسی منابع و مآخذ                                                                    

الف: منابع عمومی                                                                       

۱ـ روزنامه‌ها                                                                                  ۱

۲ـ ۴

۳ـ تاریخ مشروطه ایران                                                                      ۵

۴ـ کتاب آبی                                                                                  ۶

۵ـ تاریخ بیداری ایرانیان                                                                     ۶

۶ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک                                                                     ۷

۷ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین                                                        ۹

۸ـ خاطرات بهرامی                                                                         ۱۰

۹ـ خاطرات احتشام‌السلطنه                                                                ۱۱

ب: منابع تبریز                                                                          

۱ـ قیام آذربایجان و ستارخان                                                             ۱۳

۲ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت                                                 ۱۳

۳ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران                                           ۱۴

۴ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز                                               ۱۴

۵ـ روزنامة انجمن تبریز                                                                    ۱۴

ج: منابع بوشهر                                                                          

۱ـ سفرنامه سدیدالسلطنه                                                                   ۱۵

۲ـ گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس                                                   ۱۶

۳ـ روزنامه مظفری                                                                          ۱۶

د: منابع یزد                                                                             

۱ـ کشف الحقایق                                                                           ۱۷

۲ـ نشریات                                                                                  ۱۸

۳ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ                                                      ۱۸

بخش اول: ساختار جامعة شهری و پیشینة تحول‌خواهی بازرگانان ایران             

فصل اول: ساختار جامعة شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار     

مناسبات ارگ، مسجد و بازار                                                       ۲۰

روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار                                 ۲۳

ویژگی‌های بازرگانان                                                                ۲۶

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی

۱ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:

الف: عوامل داخلی                                                                  ۲۷

ب: عوامل خارجی                                                                  ۳۰

ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی                              ۳۳

۲ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانة بازرگانان پیش از مشروطیت

الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان

۱ـ۱ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (۱۳۰۱هـ.ق)                                  ۳۴

۱ـ۲ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (۱۳۰۸هـ.ق)                                     ۳۶

ب: واکنش تجاری بازرگانان

تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری                                           ۴۰

بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران                                

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران                   

علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (۱۳۲۳هـ.ق)                     ۴۳

وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان       ۴۷

فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :

۱ـ خانواده‌ی امین‌الضرب                                                               ۵۸

۲ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی                                                        ۶۶

۳ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن                                    ۶۸

۴ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای                                                        ۷۰

۵ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری                                               ۷۲

۶ـ میرزا جوادخان سعدالدوله                                                          ۷۵

۷ـ حاجی محمدتقی شاهرودی                                                        ۷۸

۸ـ حاجی محمدعلی شالفروش                                                        ۷۹

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر 

۲ـ۱ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:

اهمیت تبریز                                                                             ۸۲

جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز                                                       ۸۳

بازرگانان تبریزی در مشروطیت:

۱ـ علی مسیو                                                                            ۸۶

۲ـ حاجی علی دواچی                                                                 ۸۷

۳ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی                                                               ۸۷

۴ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای                                                         ۹۱

۵ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی                                                   ۹۳

۲ـ۲ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت

اهمیت یزد                                                                               ۹۷

حاج محمدتقی مازار و مشروطیت                                                    ۹۹

بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت

۱ـ خاندان جمشیدیان                                                                 ۱۰۰

۲ـ خاندان جهانیان                                                                     ۱۰۳

۲ـ۳ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت

اهمیت بندر بوشهر                                                                     ۱۰۶

نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت                                        ۱۰۹

بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول     

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن    

۱ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول                                                 ۱۱۴

۲ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول

۲ـ۱ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس              ۱۱۷

۲ـ۲ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز                                       ۱۲۲

۲ـ۳ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن ۱۲۵

۲ـ۴ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی                                                 ۱۲۸

۲ـ۵ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار ۱۳۰

۲ـ۶ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات                                   ۱۳۱

۲ـ۷ـ قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگلیس و واکنش تجار                            ۱۳۳

۲ـ۸ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس                                           ۱۳۴

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس ۱۳۹

تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:

۱ـ در انجمن تبریز                                                                    ۱۴۰

۲ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول                                                  ۱۴۴

۳ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون                          ۱۴۵

فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:

۱ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری                                                ۱۴۶

۲ـ فعالیت دو تجارتخانة جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان   ۱۴۷

۳ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد                                        ۱۵۰

فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:

تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن                                       ۱۵۳

اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی                          ۱۵۴

نتیجه‌گیری:                                                                        ۱۵۶

فهرست منابع و مآخذ                                                            ۱۶۲

ضمایم (اسناد و تصاویر)                                                        ۱۷۲

منابع و مآخذ عمومی:

منظور از عمومیت منابع در این پژوهش، آن دسته از منابعی است که در مورد چهار ایالت عمده ایران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداخته‌اند و در مورد هر ایالتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در صفحات بعد منابع خاص هر ایالت هم ذکر خواهد شد.

۱ـ روزنامه‌ها:

از مهمترین اقدامات اساسی در ایجاد تحول و آگاهی در بین مردم چاپ و نشر روزنامه بود. این اقدام در ایران از دورة ناصری شروع شد. روزنامه‌های دولتی تاثیر چندانی در بیداری افکار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب خواسته‌های نظام حاکم و تایید مقامات مملکتی گام بر می‌داشتند.

اساساً تاثیر اساسی در تحولات و گزارش از پیشرفت جهان و ایجاد آگاهی در بین گروههای اجتماعی از سوی روزنامه‌های غیردولتی بخصوص روزنامه‌های فارسی زبان چاپ شده توسط ایرانیان در خارج بود.

روزنامة اختر از سال ۱۲۹۲ هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبریزی از آزادیخواهان در استانبول منتشر شد. این روزنامه پیشگام روزنامه‌های فارسی زبان در ایجاد زمینه‌های جنبش مردم و اولین روزنامه فارسی بود که از اهمیت قانون سخن می‌گفت.

دانلود فایل