پیشینه­ی تحقیق:

با نگاهی کوتاه به تاریخچه­ی فرهنگ نویسی در زبان فارسی، می­بینیم که تا روزگار معاصر، فرهنگ­ها جنبه‌ی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و رشته­ی خاصّی اختصاص ندارند. با گسترش دامنه­ی دانش­ها، تکنیک­ها و هنرها، امروزه فرهنگ­های اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامه­های معمولی نمی­توان یافت .

متون عرفانی نیز از این تخصّص­گرایی دور نمانده و تاکنون فرهنگ­های متفاوتی در این زمینه به رشته­ی تحریر درآمده است که برخی از آنان به صورت عمومی، بعضی اصطلاحات عرفان و تصوّف را مختصر یا مفصّل شرح داده­اند و برخی از آن­ها درباره­ی اصطلاحات و تعبیرات یک اثر خاص یا یک نویسنده­ی خاص نگارش یافته است. در ذیل به برخی از آن­ها اشاره می‌شود:

۱-    شرح اصطلاحات تصوّف تألیف سیّد صادق گوهرین (۱۰ جلد)

۲-    فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سیّد جعفر سجّادی (۱ جلد)

۳-    فرهنگ نوربخش، جواد نوربخش (۸ جلد)

۴-    فرهنگ اصطلاحات عرفانی، منوچهر دانش­پژوه (۱ جلد)

۵-    تبیین اصطلاحات و واژه­های غزلیات عرفانی، احمد حبیبیان (۱جلد)

۶-    مفهوم و معانی اصطلاحات عرفانی، حسین علی اکبر قوچانی (۱ جلد)

۷-    فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفیه ، شرف الدّین حسینی ابن الفتی تبریزی(قرن هشم) (۱جلد)

۸-    فرهنگ قیاسی عشق و عرفان، مهشید مشیری (۱ جلد)

۹-  شناخت شاخص­های عرفانی( مجموعه­ی سه رساله از مولانا محمّد طبسی، فخرالدّین عراقی و ملّا حسین فیض کاشانی) (۱ جلد)

۱۰-فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوّف عبدالرزّاق کاشانی، ترجمه محمّد علی مودود لاری (۱ جلد)

۱۱-فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، گل بابا سعیدی (۱ جلد)

۱۲-فرهنگ واژگانی ادبی – عرفانی، جمعی از مؤلفان (۱ جلد)

۱۳-فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی، جمعی از پژوهشگران (۱ جلد)

۱۴-فرهنگ اصطلاحات عرفانی محیی الدّین عربی، ترجمه­ی قاسم میرآخوری و حیدر شجاعی (۱ جلد)

با سیری کوتاه در این آثار، خواهیم دید که همه­ی آن­ها کاملاً تخصّصی بوده و برخی مربوط به آثار منثور و برخی نیز مربوط به آثار منظوم می­باشند و یا برخی بسیار مفصّل و کامل به شرح اصطلاحات و لغات پرداخته، ولی برخی خیلی کوتاه و مجمل به توضیح واژگان پرداخته و البتّه برخی تنها به آوردن معادل­های انگلیسی آن­ها اکتفا کرده­اند. در هر صورت می­توان از همه­ی آن­ها به عنوان فرهنگ­های تخصّصی عرفان و تصوّف یاد کرد.

ضرورت و انگیزه­های تحقیق:

به گمان بنده، برای آشنایی دقیق و کامل با تمام جوانب افکار و اندیشه­های یک صاحب اثر، ضروری است که فرهنگی خاص برای آثار او نوشته شود، چون اثر هر نویسنده یا شاعر در عین تشابه با آثار معاصرانش، تفاوت­های زبانی و فکری نیز با آن­ها دارد و این ضرورت در متون نثر عرفانی بیش از بیش جلوه­گر می­باشد.

با توجّه به این نکات و همچنین جایگاه عرفانی، ادبی، علمی و اجتماعی شیخ بزرگوار احمد جامی نامقی و تأثیر و جایگاه ممتاز این عارف شهیر در خطّه­ی پاک و عارف پرور تربت جام و  تعلّق خاطر این مرید نوآموز به این عارف پاک طنیت و ادای دِین به عنوان هم­ولایتی ایشان و نیز پیشنهاد آگاهانه و دلسوزانه­ی استاد بزرگوار جناب آقای دکتر خواجه­ایم، انگیزه­هایی شد تا در مسیر نگارش فرهنگی تحلیلی از اصطلاحات عرفانی آثار منثور ژنده پیل احمد جامی نامقی گام بردارم.

روش تحقیق:

روش کار در این تحقیق به شیوه­ی کتابخانه­ای است. ابتدا پس از مطالعه­ی اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار این عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجه­گیری پرداخته شد. در ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضی از مدخل­ها، مطلبی ذکر نشده و فقط به مدخل دیگری ارجاع داده شده است. دلیل این کار، این است که در آثار احمد جام، مدخل­هایی مانند درویش و صوفی، جذبه و کشش، حقیقت و شریعت و… با هم و در کنار هم آمده و شیخ به نوعی مقایسه پرداخته است؛ به این دلیل، ما آن دو را از یکدیگر جدا کرده و در یک مدخل که در ترتیب حروف الفبا پیش­تر قرار می­گیرد، کامل توضیح داده­ایم و در مدخل دیگر فقط مطلب را به مدخل پیشین ارجاع داده­ایم.

ناگفته نماند که کار در زمینه­ی آثار منثور عرفانی احمد جام، بسیار گسترده و مستلزم وقت طولانی بود و نیز به دلیل عدم دسترسی به همه­ی آثار این عارف شهیر با موافقت استاد محترم راهنما، این جستجو و تفحّص در چهار اثر شیخ بزرگوار شامل مفتاح النجات، انس‌التّائبین، روضه المذنبین و سراج السّائرین انجام گرفت.

ساختار پایان نامه:

پایان­نامه­ی حاضر علاوه بر پیش گفتار، شامل دو فصل کلّی است که در فصل اوّل، زندگی نامه، آثار، ویژگی­های نثر در سده­ی پنجم و ششم هجری و مشرب عرفانی و… را در برمی­گیرد. در فصل دوم، پنجاه و شش اصطلاح عرفانی که از آثار شیخ احمد استخراج، به ترتیب حروف الفبا تنظیم و مرتّب شده و در پایان هم فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.

امید است که این اثر با وجود کاستی­ها و عیب­ها توانسته باشد گامی هر چند کوتاه در راه شناخت جایگاه عارف جلیل القدر شیخ احمد جام و آثار وی برداشته باشد؛ لذا با اعتذار تمام، امیدوارم عذر نگارنده از جهت نقایص احتمالی، مسموع واقع افتد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                          صفحه

چکیده­ی فارسی

پیش گفتار………………………………………………………………………………………….. ۷-۱

نشانه­های اختصاری…………………………………………………………………………………. ۸

فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد………………………………………………….. ۳۵-۹

یادداشت­ها………………………………………………………………………………………. ۳۸-۳۶

فصل دوم: مدخل­ها …………………………………………………………………………… ۲۷۱-۳۹

ابدال………………………………………………………………………………………………… ۴۳-۴۰

احسان……………………………………………………………………………………………… ۴۶-۴۴

اخلاص……………………………………………………………………………………………. ۵۱-۴۷

ادب………………………………………………………………………………………………… ۵۸-۵۲

بیداری……………………………………………………………………………………………… ۶۱-۵۹

پیر…………………………………………………………………………………………………… ۶۶-۶۲

تقوی……………………………………………………………………………………………….. ۷۰-۶۷

تفویض…………………………………………………………………………………………….. ۷۳-۷۱

توبه…………………………………………………………………………………………………. ۷۹-۷۴

توحید………………………………………………………………………………………………. ۸۵-۸۰

توفیق……………………………………………………………………………………………….. ۸۷-۸۶

توکّل ………………………………………………………………………………………………. ۹۳-۸۸

جذبه……………………………………………………………………………………………….. ۹۷-۹۴

حال ………………………………………………………………………………………………. ۱۰۲-۹۸

حرص……………………………………………………………………………………………. ۱۰۶-۱۰۳

حقیقت ………………………………………………………………………………………….. ۱۱۰-۱۰۷

حیرت……………………………………………………………………………………………. ۱۱۲-۱۱۱

خانقاه ……………………………………………………………………………………………. ۱۱۶-۱۱۳

خوف…………………………………………………………………………………………….. ۱۲۱-۱۱۷

درویش…………………………………………………………………………………………… ۱۲۶-۱۲۲

دنیا ……………………………………………………………………………………………….. ۱۳۰-۱۲۷

دولت ……………………………………………………………………………………………. ۱۳۲-۱۳۱

رجا……………………………………………………………………………………………….. ۱۳۶-۱۳۳

رحمت…………………………………………………………………………………………… ۱۳۸-۱۳۷

روح………………………………………………………………………………………………. ۱۴۱-۱۳۹

ریاضت…………………………………………………………………………………………… ۱۴۲-۱۴۴

زهد……………………………………………………………………………………………….. ۱۵۱-۱۴۵

سرّ (اسرار)………………………………………………………………………………………. ۱۵۵-۱۵۲

سماع……………………………………………………………………………………………… ۱۶۲-۱۵۶

شریعت………………………………………………………………………………………………. ۱۶۳

شکر………………………………………………………………………………………………. ۱۶۷-۱۶۴

صبر……………………………………………………………………………………………….. ۱۷۳-۱۶۸

صوفی……………………………………………………………………………………………….. ۱۷۴

طاعت…………………………………………………………………………………………….. ۱۷۷-۱۷۴

طلب……………………………………………………………………………………………… ۱۸۱-۱۷۸

عشق …………………………………………………………………………………………….. ۱۸۷-۱۸۲

عقل ……………………………………………………………………………………………… ۱۹۰-۱۸۸

علم ………………………………………………………………………………………………. ۱۹۸-۱۹۱

فقر………………………………………………………………………………………………… ۲۰۳-۱۹۹

قناعت……………………………………………………………………………………………. ۲۰۷-۲۰۴

کرامت …………………………………………………………………………………………… ۲۱۴-۲۰۸

کشش………………………………………………………………………………………………… ۲۱۵

مؤمن……………………………………………………………………………………………… ۲۱۸-۲۱۵

مجاهدت ……………………………………………………………………………………….. ۲۲۲-۲۱۹

محبّت…………………………………………………………………………………………….. ۲۲۹-۲۲۳

مرید………………………………………………………………………………………………. ۲۳۵-۲۳۰

معرفت…………………………………………………………………………………………… ۲۴۲-۲۳۶

ناز…………………………………………………………………………………………………. ۲۴۶-۲۴۳

نصیحت …………………………………………………………………………………………. ۲۴۹-۲۴۷

نفس ……………………………………………………………………………………………… ۲۵۳-۲۵۰

نیاز……………………………………………………………………………………………………. ۲۵۴

وجد ……………………………………………………………………………………………… ۲۵۸-۲۵۴

وقت……………………………………………………………………………………………… ۲۶۳-۲۵۹

همّت…………………………………………………………………………………………………. ۲۶۴

هوی………………………………………………………………………………………………. ۲۶۶-۲۶۴

یقین………………………………………………………………………………………………. ۲۷۱-۲۶۷

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………… ۲۷۵-۲۷۲

چکیده­ی انگلیسی